CBSE Gujarat Board Haryana Board
Class 10 Class 12
ઉત્તર ભારતનું મેદાન ઉત્તર હિમાલય અને દક્ષિણે દ્વીપકલ્પીય ઉચ્ચપ્રદેશની વચ્ચે આવેલું છે. તેનું નિર્માણ આ બંને પ્રદેશોમાંથી નીકળતી સતલૂજ, ગંગા અને બ્રહ્મપુત્ર જેવી મોટી નદીઓ અને તેમની શાખા-નદીઓએ યુગોથી પાથરેલા કાંપથી થયું છે. આ મેદાનના કેટલાક ભાગમાં 50 મીટર જાડાઈ સુધીના કાંપના થર આવેલા છે. તે લગભગ સપાટ છે. તેના કોઈ પણ ભાગની ઉંચાઈ સમુદ્રની સપાટીથી 180 મીટર કરતાં વધુ નથી.
આ મેદાની પ્રદેશ આશરે 2400 કિમી લાંબો છે. તેના પૂર્વ ભાગ કરતાં પશ્ચિમ ભાગ વધુ સાંકડો છે.
નદીઓએ નિર્માણ કરેલા દુનિયાના સૌથી મોટા મેદાની પ્રદેશ તરીકે તેની ગણના થાય છે.
ફળદ્રુપ જમીન, અનુકૂળ આબોહવા અને પર્યાપ્ત માત્રામાં મળતા પાણીને લીધે અહીં ખેતીનો ખુબ વિકાસ થયો છે. આ મેદાન ભારતનો સમૃદ્ધ ભાગ ગણાય છે. અહીં દિલ્લી, આગરા, કાનપુર, લખનઉ, અલાહાબાદ, વારણસી, પટના, કોલકાતા વગેરે વિવિધ શહેરો આવેલા છે.
આ મેદાન દિલ્લી પાસે સાંકડું છે. દિલ્લીની પશ્ચિમ બાજુએ સતલુજનું અને પૂર્વ બાજુએ ગંગાનું મેદાન આવેલું છે. તેથી દિલ્લીને ‘ગંગાના મેદાનનું પ્રવેશદ્વાર’ કહેવામાં આવે છે.
ઉત્તર ભારતનું મેદાન સિંધુ નદીના મુખથી લઈને ગંગા-બ્રહ્મપુત્રના મુખ સ્ય્ધી લગભગ 2400 કિમી લાંબુ અને 150 થી 300 કિમી પહોળું છે. પૂર્વમાં તે સાંકડું છે.
તેના બે વિભાગો પડે છે : સિંધુ નદીતંત્રનું મેદાન અને ગંગા-બ્રહ્મપુત્ર નદીતંત્રનું મેદાન.
સિંધુ અને તેની પાંચ સહાયક નદીઓ ઝેલમ, ચિનાબ, રવી, બિયાસ અને સતલુજે રચાયેલું મેદાન પંજાબ કહેવાય છે. આ મેદાનનો મોટો ભાગ પકિસ્તાનમાં આવેલો છે.
ગંગા નદી હરદ્વાર પાસે મેદાનમાં પ્રવેશી પૂર્વ તરફ વહે છે. માર્ગમાં તેને યમુના, ગોમતી, ઘાઘરા, ગંડક, શોણ, કોસી જેવી અનેક સહાયક નદીઓ મળે છે. બાંગ્લાદેશમાં તેને બ્રહ્મપુત્ર નદી મળે છે. તેમનો સંયુક્ત પ્રવાહને મેઘના નામે ઓળખવામાં આવે છે. આ નદીઓએ રચેલો મુખત્રિકોણ જગતનો સૌથી મોટો અને વિસ્તાર પામતો મુખત્રિકોણપ્રદેશ છે.
ભૂપૃષ્ઠના આધારે મેદાની પ્રદેશના ચાર વિભાગો પડે છે. ભાબર, તરાઈ, બાંગર અને ખદર, શિવાલિકના તળેટી-પ્રદેશમાં પ્રવતમાળાને સમાંતર રચાયેલી કંકર-પ્રથ્થરોની 8 થી 16 કિમી પહોળી પટ્ટીને ભાબર કહેવાય છે. ભાબરની દક્ષિણે તરાઈનું ક્ષેત્ર છે. તેનાથી દક્ષિણે જૂના કાંપના થરોના ક્ષેત્રને ખદર કહેવામાં આવે છે.
