સંસ્કૃતિ અને સામાજિકીકરણ

સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા વચ્ચે બહુ તફાવત નથી. સંસ્કૃતિઅને સભ્યતાના અર્થ વિશે સમાજશાસ્ત્રીઓમાં મતમતાંતર પ્રવર્તે છે. આમ છતાં, સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા ભિન્ન ભિન્ન દ્વષ્ટિબિંદુઓ ધરાવે છે.

સભ્યતાનો અર્થ :

સંસ્કૃતિ એટલે સમાજના સભ્ય તરીકે માનવીએ જ્ઞાન, માન્યતા, કલા, નીતિ, રિવાજ, કાયદા વગેરે જે પ્રાપ્ત કર્યું છે તે; અને ‘સભ્યતા’ એટલે કોઈ એક જગ્યાએ પ્રાપ્ત કરેલી જીવનને લગતી એવી બધી જ બાબતોનો જથ્થો અને સામાજિક વ્યવસ્થા જે માનવને માનવેતર સમાજથી અલગ પાડે છે. દા. ત., સિંધુખીણની સભ્યતા,

સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા વચ્ચેનો તફાવત રજૂ કરતાં સમાજશાસ્ત્રી મેકાઇવર જણાવે છે કે, ‘સમાજનાં મૂલ્યાત્મક સર્જનો એ સંસ્કૃતિ છે.’

સભ્યતા એક એવી પ્રક્રિયા છે, જેના દ્વારા નિશ્વિત હેતુઓ સિદ્વ કરવા માટેની રીતોનો વિકાસ થાય છે. દા. ત., ગુફામાં વસવાટ કરતો આદિમાનવ અગ્નિ સળગાવવા માટે પથ્થરોનો ઉપયોગ કરતો હતો અને અત્યારે આધુનિક માનવી અગ્નિ પ્રાપ્ત કરવા માટે દીવાસળી કે લાઇટરનો ઉપયોગ કરે છે. અહીં, અગ્નિ ઉદેશ છે અને પથ્થર તથા દીવાસળી સાધન છે. આમ, અગ્નિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પથ્થરમાંથી દીવાસળીના સાધનનો વિકાસ થયો. આ વિકાસમાંથી માનવીએ મેળવેલા સંતોષને ‘સભ્યતા’ કહેવામાં આવે છે.

માનવીએ પોતાના જીવનની સ્થિતિ સુધારવા માટેના પ્રયાસમાં કલાકૌશલ્ય અને ભૌતિક સાધનો જેવી ઉપયોગી વસ્તુઓના કરેલા વિકાસનો ‘સભ્યતા’માં સમાવેશ થાય છે.

સભ્યતાનું કાર્યક્ષેત્ર : સભ્યતાના કાર્યક્ષેત્રનું બે વિભાગમાં વિભાજન થાય છે : 1. યાંત્રિક સંગઠન અને 2. સામાજિક સંગઠન.

1 યાંત્રિક સંગઠન :

યાંત્રિક સંગઠનમાં ભૌતિક અને ટેકનિકલ સાધનોનો સમાવેશ થાય છે. કમ્પ્યુટર, છાપખાનું, રેલવે એન્જિન, વિમાન, રેડિયો, ટીવિ, ટેલિફોન, ફૅક્સ મશીન, રસ્તાઓ વગેરે આ સંગઠનમાં આવે છે.

2 સામાજિક સંગઠન :

સામાજિક સંગઠન માનવીના વર્તન અને વિકાસનું નિયમન કરે છે. તેમાં સમૂહો, કુટુંબો, સામાજિક ચળવળો, જ્ઞાતિ અને વર્ગવ્યવસ્થા જેવી આર્થિક અને સામાજિક સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે.