સામાજિક વ્યવસ્થા અને સામાજિક રચનાતંત્ર

કુટુંબ, રાજ્ય, કૉલેજ, ગામડું, શહેર કે જ્ઞાતિ દરેક જૂથ સામાજિક વ્યવસ્થા છે. દા. ત., કુટુંબ એક સામાજિક વ્યવસ્થા છે. એમાં પુરુષ, મહિલા અને બાળકો હોય છે. એ સર્વ સ્વતંત્ર એકમો કે ઘટકો વચ્ચે માન્ય સામાજિક સંબંધો હોય છે અને એ વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલાં હોય છે.

સામાજિક વ્યવસ્થાનાં પાસાઓ :

પ્રત્યેક સામાજિક વ્યવસ્થાનાં કેટલાંક રચનાત્મક પાસાં હોય છે. સમાજશાસ્ત્રી જ્હૉન્સને સામાજિક વ્યવસ્થાનાં ચાર પાસાં રજૂ કર્યા છે : 1. ઉપજૂથો, 2. ભૂમિકાઓ, 3. સામાજિક ધોરણો અને 4. સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો.

            

1. ઉપજૂથો :

દરેક સમાજમાં અનેક જૂથો હોય છે. જેમ સમાજમાં સામાજિક આંતરક્રિયાની વ્યવસ્થા હોય છે તેમ દરેક જૂથમાં પણ સામાજિક આંતરક્રિયાની વ્યવસ્થા હોય છે. ઉપજૂથ એ કોઈ જૂથના પેટાવિભાગ તરીકે વિકસેલું જૂથ છે. આવું જૂથ કોઈ જૂથના એક ભાગરૂપે હોવાથી તેને ઉપજૂથ કહે છે. આ ઉપજૂથ જે જૂથના ભાગરૂપે હોય છે તે જૂથમાં સંપૂર્ણ રીતે સમાવિષ્ટ થયેલું હોય છે. આથી ઉપજૂથના સભ્યોની આંતરક્રિયા પણ જૂથના સભ્યોની આંતરક્રિયાના ભાગરૂપ હોય છે. દા. ત.,‘ભારત’ને આપણે જૂથ તરીકે ગણીએ તો તેમાં ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, રાજસ્થાન વગેરે પ્રાદેશિક સમુદાયો ‘ભારત’ નામના જૂથનાં ઉપજૂથો છે.

જૂથ અને ઉપજૂથ એ બંને ખ્યાલો સાપેક્ષ છે. આંતરક્રિયાની કઈ વ્યવસ્થાને આપણે જૂથ તરીકે ઓળખીએ છીએ એના પર ઉપજૂથના ખ્યાલનો આધાર રહે છે. ગુજરાતને એક જૂથ કહીએ, તો ગુજરાતના જુદાજુદા જિલ્લાઓ, તાલુકાઓ, ગામડાંઓ, શહેરો વગેરે ગુજરાતના ઉપજૂથો છે એમ કહેવાય.

વ્યક્તિ અનેક ઉપજૂથોનું સભ્યપદ ધરાવતી હોય છે. આ વિભિન્ન પ્રકારનાં ઉપજૂથોમાં વ્યક્તિના સભ્યપદના કારણે દરેક ઉપજૂથમાં વ્યક્તિને નિશ્વિત દરજ્જો મળે છે. જેમ કે; કુટુંબમાં ‘પિતા’ તરીકેનો દરજ્જો ધરાવનાર વ્યક્તિ રાજ્યમાં નાગરિક, શાળામાં શિક્ષક, સોસાપટીમાં મંત્રી વગેરે વિવિધ દરજ્જાઓ ધરાવતી હોય છે. આ બધા દરજ્જાઓ આંતરક્રિયા અને સામાજિક ધોરણો વડે સંકળાયેલા છે. ઉપજૂથ વિભિન્ન દરજ્જાઓનું બનેલું હોય છે. ઉપજૂથોમાં દરજ્જાઓનો કોટિક્રમ રચાયેલો હોય છે. બધા જ દરજ્જાઓ ચડતા-ઊતરતા ક્રમમાં ગોઠવાયેલા હોય છે.

2. ભૂમિકાઓ :

ઉપજૂથોમાં જેમ એના સભ્યોને નિશ્વિત દરજ્જાઓ હોય છે તેમ આ દરજ્જા સાથે સંકળાયેલી તેમની નિશ્વિત ભૂમિકાઓ પણ હોય છે. વ્યક્તિએ ઉપજૂથના કે પેટાઉપજૂથના એક સભ્ય તરીકે અન્ય સભ્યો પ્રત્યે જે ફરજો બજાવવાની હોય છે તે તેની ભૂમિકા છે. ભૂમિકા એ દરજ્જાનું વર્તનાત્મક પાસું છે. ઉપજૂથમાં કે પેટાઉપજૂથમાં દરેક વ્યક્તિએ વિવિધ ભુમિકાઓ ભજવવાની હોય છે. વ્યક્તિ પોતાની ભુમિકા અન્ય વ્યક્તિઓના દરજ્જા ભુમિકાના સંદર્ભમાં ભજવે છે. જેમ કે; કુટુંબમાં એક જ વ્યક્તિ પુત્ર તરીકે, પિતા તરીકે, કાકા તરીકે, ભાઇ તરીકે વગેરે અનેકવિધિ ભૂમિકાઓ ભજવે છે. આમ, વિશાળ સામાજિક વ્યવસ્થામાં વિભિન્ન પ્રકારની ભૂમિકાઓ હોય છે. અને આ બધી ભૂમિકાઓ પરસ્પર સંબંધિત હોય છે.

3 સામાજીક ધોરણો :

સામાજિક ધોરણો સામાજિક વ્યવસ્થાની રચનાનું એક અગત્યનું પાસું છે. કોઈ પણ જૂથમાં વ્યક્તિનાં વર્તન નક્કી કરતા કેટલાક નિયમો હોય છે. આ નિયમો એ જ ‘સામાજિક ધોરણો’ છે. કુટુંબ, શાળા, કૉલેજ વગેરે જૂથના નિયમો, રાજ્યના કાયદાઓ, જ્ઞાતિના રિવાજો, લોકનીતિઓ, લોકરીતિઓ, ધર્મના નિયમો, રમતગમતના નિયમો વગેરે સામાજિક ધોરણો છે. કયું વર્તન સ્વીકાર્ય ગણાય અને કયું વર્તન અવીકાર્ય ગણાય તે નક્કી કરતા નિયમોને સામાજિક ધોરણો કહેવામાં આવે છે. વિભિન્ન પ્રકારનાં સામાજિક ધોરણો વડે જ દરજ્જાઓ, ભૂમિકાઓ અને ધ્યેયો સ્થાપિત થાય છે. આમ, સામાજિક ધોરણો સામાજિક વ્યવસ્થાની રચનાના અન્ય ભાગો સાથે ગાઢપણે સંકળાયેલાં હોય છે.

4 સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો :

સામાજિક વ્યવસ્થામાં વ્યક્તિ જે વર્તન કરે છે, જે ભૂમિકા ભજવે છે, જે દરજ્જો ધરાવે છે અને જે કંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તેનું અન્ય સભુઓ દ્વારા મૂલ્યાંકન થતું હોય છે. જેમ કે, અમુક વર્તનને ‘સારું’ અથવા ‘ખરાવ’ ગણવામાં આવે છે. તે જ દરજ્જા અને ભૂમિકાનું આવું મૂલ્યાંકન સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો વડે કરવામાં આવે છે. દરેક સમાજમાં મૂલ્યાંકનની આવી પદ્વતિ વિકસેલી હોય છે. મૂલ્યો અને ધોરણો પરસ્પર ગાઢ રીતે સંકળાયેલાં હોય છે. મૂલ્યોને ઉચ્ચ કક્ષાનાં સામાજિક ધોરણો તરીકે પણ ઓળખાવી શકાય. મૂલ્યો વ્યાપક છે. માનવસમાજમાં કેટલાંક સર્વસ્વીકૃત મૂલ્યો પણ જોવા મળે છે. જેમ કે; સમાનતા, સ્વતંત્રતા વગેરે.